FamBiz Toolkit Explainer: Εισαγωγή στις οικογενειακές επιχειρήσεις

Οι οικογενειακές επιχειρήσεις αναγνωρίζονται ευρέως ως η ραχοκοκαλιά των οικονομιών παγκοσμίως, συνεισφέροντας ένα σημαντικό μερίδιο του παγκόσμιου ΑΕΠ και της απασχόλησης. Ωστόσο, αυτό που καθιστά μια επιχείρηση πραγματικά «οικογενειακή» δεν είναι απλώς η ιδιοκτησία, αλλά η μοναδική αλληλεξάρτηση των ρόλων της οικογένειας, της ιδιοκτησίας και της επιχείρησης που εκτείνεται σε βάθος γενεών. Με αυτό το άρθρο, ξεκινάμε τη σειρά «FamBiz Toolkit Explainer». Στόχος της είναι να παρουσιάσει τις βασικές έννοιες που αφορούν τις οικογενειακές επιχειρήσεις, λειτουργώντας ως επεξηγηματικό πλαίσιο για την ακαδημαϊκή έρευνα που αναδεικνύουμε στα υπόλοιπα άρθρα του FamBiz Toolkit.

Ξεκινώντας λοιπόν, θα διερευνήσουμε τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά των οικογενειακών επιχειρήσεων, αξιοποιώντας το πλέον χρήσιμο εργαλείο: το Μοντέλο των Τριών Κύκλων. Αυτό το μοντέλο, για περισσότερο από 50 χρόνια, αποτελεί τον βασικό οδηγό στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε καλύτερα τις οικογενειακές επιχειρήσεις.

Ο ρόλος και η φύση της οικογενειακής επιχείρησης

Στον πυρήνα της, μια οικογενειακή επιχείρηση είναι μια οντότητα όπου η iδιοκτήτρια οικογένεια διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη λήψη αποφάσεων, την ιδιοκτησία και τη διαχείριση. Πολλοί σύγχρονοι ακαδημαϊκοί καθορίζουν τα βασικά χαρακτηριστικά των οικογενειακών επιχειρήσεων ως εξής:

• Η οικογένεια επηρεάζει άμεσα την επιχείρηση διαμέσου πολλών γενεών, συμμετέχοντας ενεργά στη στρατηγική και τους στόχους της.
• Τα μέλη της οικογένειας κατέχουν πλειοψηφικό μερίδιο και ασκούν σημαντική εξουσία στη διοίκηση και στις αποφάσεις.
• Υπάρχει ξεκάθαρη δέσμευση ή επιθυμία για διατήρηση της επιχείρησης υπό την καθοδήγηση της οικογένειας στο μέλλον.
• Οι οικογενειακές αξίες, η ιστορία και η φήμη διαμορφώνουν την εταιρική κουλτούρα και επηρεάζουν τον τρόπο λειτουργίας και την εικόνα της εταιρείας.

Η ελληνική πραγματικότητα

Στην Ελλάδα, η σημασία των οικογενειακών επιχειρήσεων είναι ακόμα πιο καθοριστική. Εκτιμάται ότι αποτελούν πάνω από το 80% του συνόλου των επιχειρήσεων, διαμορφώνοντας τη δομή της εθνικής οικονομίας. Συνδράμουν σημαντικά στην περιφερειακή ανάπτυξη, ενδυναμώνοντας τοπικές κοινωνίες και διατηρώντας παραδοσιακές δραστηριότητες. Ο αντίκτυπός τους δεν είναι μόνο οικονομικός, αλλά και κοινωνικός, καθώς μέσω της δραστηριότητάς τους συμβάλλουν στην κοινωνική συνοχή.

Οι ελληνικές οικογενειακές επιχειρήσεις βρίσκονται σε σημαντικό ποσοστό στο στάδιο της πρώτης και δυσκολότερης διαδοχής, από την ιδρυτική γενιά στην επόμενη. Χαρακτηρίζονται κατά κύριο λόγο από το μικρό τους μέγεθος (ΜΜΕ) και από ένα έντονα συγκεντρωτικό μοντέλο διοίκησης, όπου οι ιδρυτές συχνά διατηρούν τον απόλυτο έλεγχο για δεκαετίες. Σε αυτό το πλαίσιο, η οικογενειακή κληρονομιά και η φήμη είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την επιχειρηματική ταυτότητα. Εξαιτίας του ευμετάβλητου πλέον επιχειρηματικού, οικονομικού και τεχνολογικού περιβάλλοντος, υπάρχει αυξανόμενη ανάγκη για εκσυγχρονισμό και θεσμοθέτηση.

Ως εκ τούτου, η κατανόηση των αλληλεπικαλυπτόμενων ρόλων, όπως αναλύονται στο Μοντέλο των Τριών Κύκλων, δεν είναι απλώς μια θεωρητική άσκηση, αλλά μια πρακτική αναγκαιότητα για τη μακροβιότητά τους.

Πλεονεκτήματα και προκλήσεις των οικογενειακών επιχειρήσεων

Η ενεργή συμμετοχή της οικογένειας στην επιχείρηση και η προοπτική της διαδοχής αποτελούν τα στοιχεία που διαφοροποιούν τις οικογενειακές επιχειρήσεις από τις μη οικογενειακές. Δημιουργείται ένα σύνθετο και δυναμικό πλαίσιο σχέσεων που μπορεί να οδηγήσει σε πλεονεκτήματα και προκλήσεις. Ουσιαστικά, τα θετικά και τα αρνητικά στοιχεία των οικογενειακών επιχειρήσεων είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος.

Οι οικογενειακές επιχειρήσεις χαρακτηρίζονται από υψηλά επίπεδα εμπιστοσύνης, γρήγορη λήψη αποφάσεων και αφοσίωση με μακροπρόθεσμο ορίζοντα, που προάγει τη διατήρηση της κληρονομιάς αντί για κέρδη βραχυπρόθεσμου οφέλους. Επίσης, διατηρούν στενούς δεσμούς με τις τοπικές κοινωνίες και δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους εργαζομένους τους.

Παρόλα αυτά, η εμπλοκή της οικογένειας μετατρέπει σε κάποιες περιπτώσεις τα δυνατά αυτά σημεία σε προκλήσεις. Οι αποφάσεις, παρότι γρήγορες, φορτίζονται συναισθηματικά. Οι ασάφειες στους ρόλους και οι συγκρούσεις αυξάνονται, ειδικά κατά τη μετάβαση της επιχειρηματικής ηγεσίας σε νέα γενιά. Επιπλέον, η εναρμόνιση της παράδοσης με νέες καινοτομίες παραμένει πρόκληση.

Τα πλεονεκτήματα και οι προκλήσεις των οικογενειακών επιχειρήσεων συνοψίζονται ως εξής:

• Πλεονεκτήματα:
  • • Ισχυρή δέσμευση και κοινές αξίες: Τα μέλη της οικογένειας μοιράζονται κοινό σκοπό και όραμα που καθοδηγούν τις αποφάσεις τους. Αυτή η δέσμευση τις κρατά ζωντανές ακόμα και σε δύσκολους καιρούς.
    • Μακροπρόθεσμη προοπτική: Σε αντίθεση με άλλες επιχειρήσεις που κοιτούν μόνο το άμεσο όφελος, οι οικογενειακές επιχειρήσεις προσανατολίζονται στην επιβίωση και ανάπτυξη μέσα στις γενιές.
    • Υψηλό επίπεδο εμπιστοσύνης και επικοινωνίας: Οι δεσμοί μέσα στην οικογένεια επιτρέπουν πιο ανοιχτή επικοινωνία και καλή συνεργασία.
    • Ευελιξία και ταχύτητα στη λήψη αποφάσεων: Διαθέτουν λιγότερη γραφειοκρατία και μπορούν να ανταποκριθούν γρήγορα στις αλλαγές της αγοράς.
    • Αφοσιωμένο προσωπικό: Όταν τα μέλη της οικογένειας εργάζονται στην επιχείρηση, δείχνουν συχνά μεγάλη αφοσίωση και δέσμευση.
    • Στενές σχέσεις με την τοπική κοινότητα και πελάτες: Δημιουργούν πιστούς πελάτες και καλές σχέσεις με το περιβάλλον τους.
• Προκλήσεις
  • • Προνομιακή μεταχείριση και δυσκολίες στη διαδοχή: Η επιλογή μελών της οικογένειας με βάση τη συγγένεια και όχι την ικανότητα (νεποτισμός) μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα. Η διαδοχή είναι μια δύσκολη διαδικασία που απαιτεί σχέδιο και ειλικρίνεια.
    • Συναισθηματικές συγκρούσεις: Οι προσωπικές σχέσεις επηρεάζουν τις επιχειρηματικές αποφάσεις και μπορεί να δημιουργήσουν εντάσεις.
    • Αντίσταση στην εξωτερική βοήθεια: Κάποιες φορές διστάζουν να συνεργαστούν με εξωτερικούς συμβούλους γιατί φοβούνται την απώλεια ελέγχου.
    • Περιορισμένη πρόσβαση σε κεφάλαια: Οι επενδυτές μπορεί να διστάσουν να χρηματοδοτήσουν λόγω ανησυχιών για τη διακυβέρνηση και το διαχωρισμό οικογένειας - επιχείρησης.
    • Ένταση μεταξύ οικογενειακής και επιχειρηματικής ζωής: Οι σχέσεις και οι ρόλοι μπλέκονται και δημιουργούν δυσκολίες στην αντικειμενική διαχείριση.
    • Εμπόδια καινοτομίας: Η επιθυμία να διατηρηθεί η παράδοση μπορεί να αντισταθεί σε αλλαγές και καινοτομίες που χρειάζονται για την επιβίωση.

Το Μοντέλο των Τριών Κύκλων: Εξηγώντας την πολυπλοκότητα

Για την αντιμετώπιση αυτών των αλληλένδετων δυναμικών, οι καθηγητές του Harvard, John Davis και Renato Tagiuri (1982), εισήγαγαν το Μοντέλο των Τριών Κύκλων, το οποίο παραμένει ακρογωνιαίος λίθος της θεωρίας των οικογενειακών επιχειρήσεων. Πρόκειται για ένα εργαλείο που με απλή γραφική μορφή αναδεικνύει τις πολυεπίπεδες σχέσεις και ρόλους που χαρακτηρίζουν τις οικογενειακές επιχειρήσεις, και έχει εμπλουτιστεί με νέες προσεγγίσεις για ακόμα πιο σύνθετες σύγχρονες πραγματικότητες.

Το μοντέλο προσδιορίζει τρία διακριτά αλλά μερικώς επικαλυπτόμενα συστήματα:

• Οικογένεια: Όλα τα μέλη της οικογένειας, ανεξάρτητα από το αν απασχολούνται στην επιχείρηση.
• Ιδιοκτησία: Τα άτομα που κατέχουν μερίδια ιδιοκτησίας, συμπεριλαμβανομένων και μετόχων εκτός οικογένειας.
• Επιχείρηση: Όσοι εμπλέκονται στην καθημερινή διαχείριση και λειτουργία.

Ένα άτομο μπορεί να ανήκει σε έναν, δύο ή και στους τρεις κύκλους. Για παράδειγμα, μια ιδρύτρια που κατέχει και διαχειρίζεται την επιχείρηση βρίσκεται και στους τρεις κύκλους. Ένας σύζυγος που έχει μετοχές αλλά δεν εργάζεται στην επιχείρηση βρίσκεται στους κύκλους της οικογένειας και της ιδιοκτησίας. Αυτή η απλή οπτικοποίηση επεξηγεί αποτελεσματικά γιατί οι οικογενειακές επιχειρήσεις είναι τόσο περίπλοκες. Οι πολλαπλοί, αλληλεπικαλυπτόμενοι ρόλοι οδηγούν σε ισχυρές συνέργειες, αλλά και σε συχνές συγκρούσεις.

Η πρακτική αξία του μοντέλου

Η οπτικοποίηση και η συζήτηση των ρόλων με τη χρήση του Μοντέλου των Τριών Κύκλων δεν είναι απλώς μια θεωρητική άσκηση· αποτελεί τη βάση για την οικοδόμηση εμπιστοσύνης και συνοχής μέσα στην οικογένεια και την επιχείρηση. Με σαφή κατανομή ρόλων και ανοιχτό διάλογο, οι οικογένειες μπορούν να μειώσουν σημαντικά τις συγκρούσεις και να διευκολύνουν τη διαδοχή και τη λήψη αποφάσεων.

Η αναζήτηση εξωτερικής συμβουλευτικής υποστήριξης βοηθάει στην επαγγελματική διαχείριση συγκρούσεων και διασφαλίζει πως οι δομές που εφαρμόζονται ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και στις ανάγκες της οικογένειας.

Τέλος, η προετοιμασία της επόμενης γενιάς μέσω εκπαίδευσης και mentoring διασφαλίζει ότι τα μέλη αυτά έχουν τις γνώσεις, τις δεξιότητες και τη σαφήνεια ρόλων που απαιτούνται για τη διατήρηση και ανάπτυξη της οικογενειακής κληρονομιάς.

Πρακτικές εφαρμογές για τα μέλη της οικογενειακής επιχείρησης

• Χαρτογραφήστε ενεργά τους ρόλους στην οικογένεια και την επιχείρηση χρησιμοποιώντας το Μοντέλο των Τριών Κύκλων. Συζητήστε με ειλικρίνεια τη θέση και τις ευθύνες κάθε μέλους.
• Δημιουργήστε ξεκάθαρες δομές διακυβέρνησης, όπου οι φωνές από κάθε κύκλο ακούγονται και λαμβάνονται υπόψη.
• Ενθαρρύνετε ανοικτό, δομημένο διάλογο για να επιλυθούν οι συγκρούσεις που προκύπτουν από τους πολλαπλούς ρόλους και για να σχεδιαστεί η ομαλή διαδοχή.
• Αναζητήστε εξωτερικούς συμβούλους που μπορούν να συμβάλλουν στην επαγγελματική διαχείριση και την επίλυση συγκρούσεων.
• Επενδύστε στην εκπαίδευση και το mentoring της επόμενης γενιάς, παρέχοντάς τους σαφή καθήκοντα και προσδοκίες.

Είτε πρόκειται για έναν ιδρυτή, μια μελλοντική ηγέτιδα ή μια σύμβουλο, η κατανόηση της μοναδικής φύσης της οικογενειακής επιχείρησης και του Μοντέλου των Τριών Κύκλων είναι το πρώτο βήμα για την οικοδόμηση ανθεκτικών, αρμονικών και βιώσιμων οικογενειακών επιχειρήσεων. Με την ενεργό διαχείριση τόσο των ευκαιριών όσο και των κινδύνων που φωτίζει αυτό το πλαίσιο, οι οικογένειες μπορούν να μετατρέψουν την πιθανή σύγκρουση σε συνεργασία και την κληρονομιά σε μελλοντική επιτυχία.

Βιβλιογραφία

Carlock, R. S., & Ward, J. L. (2010). Strategic Planning for the Family Business: Parallel Planning to Unify the Family and Business. Palgrave Macmillan.

Davis, J. A., & Tagiuri, R. (1982). The Influence of Life Stages on the Development of Organizational Behavior in Family Firms. Organizational Dynamics, 12(1), 39-51.

Davis, J. A. (2022). The Three-Circle Model of the Family Business System. Family Business Review, 35(1), 5-21.

Family Business United. (2024). The Three Circle Model: Central to Family Business Understanding.

Global Family Business Report 2025, KPMG International.

Lansberg, I. (1988). Managing Human Resources in Family Firms: The Problem of Institutional Overlap. Organization Dynamics, 16(1), 39-46.

Poza, E. J. (2014). Family Business. 4th Edition. Cengage Learning.

________

Το παρόν άρθρο δημοσιεύθηκε στο πλαίσιο του FamBiz Toolkit, της πρωτοβουλίας του Alba Graduate Business School σε συνεργασία με την NN Hellas για την ενδυνάμωση της νέας γενιάς των οικογενειακών επιχειρήσεων στην Ελλάδα.

Σχόλια Αναγνωστών