Η διακυβέρνηση για τις οικογενειακές επιχειρήσεις είναι το ολοκληρωμένο σύστημα από δομές, κανόνες και αξίες που χρησιμοποιεί μια οικογένεια για να διαχειριστεί τη σχέση της με την επιχείρηση. Καθορίζει ποιος έχει τη δικαιοδοσία να λαμβάνει κρίσιμες αποφάσεις και πώς λαμβάνονται αυτές οι αποφάσεις, με τον διττό στόχο της διασφάλισης της μακροπρόθεσμης ευημερίας της εταιρείας και της διατήρησης της οικογενειακής αρμονίας.
Για το θέμα της διακυβέρνησης έχουν αναπτυχθεί πολλά μοντέλα και πρακτικές που υιοθετούνται από ειδικούς, συμβούλους και μέλη οικογενειών που καλούνται να αναπτύξουν σχετικούς μηχανισμούς σε οικογενειακές επιχειρήσεις. Όμως, η διακυβέρνηση στις οικογενειακές επιχειρήσεις δεν είναι απλώς η εφαρμογή «καλών πρακτικών» που προέρχονται από το εξωτερικό ή τυποποιημένα μοντέλα. Αντίθετα, αναπτύσσεται και αντέχει όταν εναρμονίζεται με την κουλτούρα, τις άτυπες δομές και τις συναισθηματικές σχέσεις που ήδη υπάρχουν στην οικογένεια.
Τα βασικά συμπεράσματα που ακολουθούν αντλούνται από μια πενταετή ερευνητική προσπάθεια, κατά την οποία οι ερευνήτριες Luciana Lucena de Lima και María José Parada συνομίλησαν με περισσότερα από 100 μέλη επιχειρηματικών οικογενειών στη Βραζιλία. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε τόσο στον χώρο εργασίας όσο και σε προσωπικό ή οικογενειακό περιβάλλον. Σκοπός της ήταν να καταγραφούν επιστημονικά οι πραγματικές πρακτικές, οι συναισθηματικές προκλήσεις και οι δυναμικές που αναπτύσσονται εντός των οικογενειακών επιχειρήσεων. Στην έρευνα συμπεριελήφθησαν οικογένειες που δραστηριοποιούνται σε διάφορους κλάδους, ενώ δόθηκε έμφαση στη συμμετοχή οικογενειών τόσο από αστικές όσο και από αγροτικές περιοχές.
Οι συμμετέχουσες και οι συμμετέχοντες μοιράστηκαν εμπειρίες που αφορούν στη διαχείριση ταυτότητας, εμπιστοσύνης και εξουσίας. Επίσης, οι ερευνήτριες εστίασαν στις δυσκολίες υιοθέτησης δομών διακυβέρνησης που προτείνονται από συμβούλους ή τη βιβλιογραφία αλλά δύσκολα προσαρμόζονται στον τρόπο που λειτουργεί κάθε οικογένεια. Τα ευρήματα της έρευνας αποκαλύπτουν πως τα πραγματικά ανθεκτικά μοντέλα διακυβέρνησης δεν είναι αποτέλεσμα τυποποιημένων “best practices”, αλλά διαμορφώνονται εκ των έσω και είναι εναρμονισμένα με τις υπάρχουσες σχέσεις και κουλτούρα κάθε οικογένειας.
Ξεκινώντας από τα ήδη υπάρχοντα
Στις οικογενειακές επιχειρήσεις η διακυβέρνηση συχνά λειτουργεί σε ένα άτυπο πλαίσιο. Αυτό συμβαίνει περισσότερο σε κοινωνίες όπως η Ελληνική, αλλά και η Βραζιλιάνικη που ήταν στο επίκεντρο της έρευνας. Δεν είναι απαραίτητα μια επίσημη πολιτική ή ένα έγγραφο. Αντίθετα, είναι ματιά γεμάτη κατανόηση, μια οικογενειακή συνήθεια, μια ιστορία που μεταδίδεται μέσα από την καθημερινή επαφή και την αμοιβαία εμπιστοσύνη.
Η έρευνα έδειξε ότι η διακυβέρνηση αντέχει στον χρόνο όχι όταν επιβάλλεται πάνω στα άτυπα συστήματα, αλλά όταν αναπτύσσεται οργανικά μέσα από αυτά. Όταν η δομή αντικατοπτρίζει, αντί να αντικαθιστά, τη συναισθηματική λογική που ήδη λειτουργεί, τότε τείνει να διαρκεί.
Αυτό είναι το σημείο όπου πολλές οικογένειες αντιμετωπίζουν μια επιπλέον δυσκολία στη διαχείριση της διακυβέρνησης. Σύμβουλοι, άλλες οικογενειακές επιχειρήσεις και βιβλία συμβουλεύουν ότι η καλή διακυβέρνηση ξεκινά με έγγραφα και καταλήγει σε πρωτόκολλα. Ότι το σωστό σύστημα δηλαδή, θα λύσει το ζήτημα της διαδοχής, θα εξομαλύνει τις συγκρούσεις και θα κάνει την επιχείρηση να λειτουργεί πιο επαγγελματικά. Η πίεση για συμμόρφωση με τις «βέλτιστες πρακτικές» είναι σε αυτές τις περιπτώσεις μεγάλη.
Πολύ συχνά, οι οικογένειες υιοθετούν αυτά τα πλαίσια ελπίζοντας να επιλύσουν γνωστές εντάσεις που προκύπτουν από θέματα όπως ασαφείς ρόλοι, στάσιμες μεταβάσεις, χάσματα γενεών, μόνο για να βρεθούν παγιδευμένες σε συστήματα που προκαλούν περισσότερη αντίσταση παρά ανακούφιση. Σε αυτές τις περιπτώσεις η διακυβέρνηση αποτυγχάνει όχι επειδή τα εργαλεία είναι λάθος, αλλά επειδή δεν συνάδουν με την ιδιοσυγκρασία της οικογένειας. Αυτό που φαίνεται οικουμενικό σπάνια είναι ουδέτερο και φέρει παραδοχές που μπορεί να μην ευθυγραμμίζονται με τον τρόπο που μια οικογένεια ζει, επικοινωνεί και αποφασίζει στην πραγματικότητα.
Ενδεικτικά, ένα μέλος οικογενειακής επιχείρησης δεύτερης γενιάς ανέφερε στο πλαίσιο της έρευνας σε συνέχεια ανεπιτυχών προσπαθειών υιοθέτησης ενός λειτουργικού μοντέλου διακυβέρνησης:
«Δεν θέλουμε η διακυβέρνηση να μοιάζει με ένα εξωτερικό κατασκεύασμα. Θέλουμε να πηγάζει από αυτό που είμαστε, και είναι δύσκολο να βρούμε τους κατάλληλους ανθρώπους που θα συνεργαστούν μαζί μας σε αυτό».
Οι οικογενειακές επιχειρήσεις συχνά έχουν άτυπους, αλλά λειτουργικούς, μηχανισμούς διακυβέρνησης. Συνοψίζονται σε τρόπους διαχείρισης και επιρροής, όπως οικογενειακές συναντήσεις, καθιερωμένα οικογενειακά γεύματα, ή απλές συνομιλίες σε δημοφιλή μέσα επικοινωνίας (π.χ. οικογενειακές ομάδες στο WhatsApp). Αυτές οι συνήθειες δεν αποτελούν κενά ή προβλήματα, αλλά τις βάσεις που κρατούν ενωμένη την οικογένεια και λειτουργούν ως στήριγμα στις δύσκολες στιγμές.
Ωστόσο, καθώς οι επιχειρήσεις και οι οικογένειες μεγαλώνουν, η ακαθόριστη αυτή δομή χρειάζεται να εξελιχθεί σε πιο επίσημες μορφές διακυβέρνησης, χωρίς όμως ποτέ να αγνοεί ή να υποκαθιστά την πολιτισμική και συναισθηματική της βάση.
Μεταξύ ενστίκτου και δομής
Πολλοί ιδρυτές οικογενειακών επιχειρήσεων διευθύνουν με την παρουσία τους. Η εμπιστοσύνη καλλιεργείται μέσω της καθημερινής επαφής και συμμετοχής, όχι μέσω επίσημων εγγράφων ή στρατηγικών σχεδίων. Είναι οι πρώτοι που θα πάνε στην επιχείρηση το πρωί, επιλύουν εντάσεις και προβλήματα με προσωπική παρέμβαση, ελέγχουν το ταμείο καθημερινά και δίνουν το παράδειγμα της σκληρής δουλειάς.
Η επόμενη γενιά συχνά φέρνει μαζί της πιο επίσημα εργαλεία διακυβέρνησης, όπως οι επιμέρους στρατηγικές, τα KPIs, τεχνοκρατικά μοντέλα διοίκησης, που όμως ενίοτε συγκρούονται με την υφιστάμενη παραδοσιακή κουλτούρα. Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά μια κόρη στο πλαίσιο της έρευνας:
«Ο πατέρας μου είχε ανέκαθεν ένα στρατηγικό σχέδιο, αλλά ήταν μόνο στο μυαλό του. Η συζήτηση μαζί του για συστήματα και διαδικασίες ήταν σαν να μιλούσαμε διαφορετικές γλώσσες».
Όσο εξελίσσεται η οικογενειακή επιχείρηση και εμπλέκονται διαφορετικές γενιές, δημιουργείται ένα χάσμα ανάμεσα σε διαφορετικούς κώδικες κατανόησης. Αυτό που η μία γενιά αποκαλεί αφοσίωση, η επόμενη μπορεί να το εκλαμβάνει ως αδιαφάνεια. Αυτό που η μία ονομάζει συναίνεση, η άλλη το ερμηνεύει ως αποφυγή. Αυτό που για τη μία γενιά είναι σκληρή δουλειά, για την άλλη είναι υπεύθυνη ιδιοκτησία.
Η επιτυχία έγκειται στην ικανότητα γεφύρωσης αυτής της διαφοράς. Αυτό γίνεται μέσα από τη συζήτηση και τον αμοιβαίο σεβασμό προς διαφορετικές μεθόδους και γλώσσες, ώστε να μη δημιουργείται συναισθηματική απόσταση. Ο διάλογος για το τι διατηρεί την οικογένεια ενωμένη, τι πρέπει να εξελιχθεί και πώς συνυπάρχουν η κληρονομιά και η καινοτομία είναι κρίσιμος σταθμός της διαδικασίας.
Κάνοντας το αόρατο ορατό
Η διακυβέρνηση δεν ξεκινά πάντα με επίσημα έγγραφα, αλλά με την παρουσία ατόμων που στηρίζουν την οικογένεια και την επιχείρηση μέσω πράξεων και σχέσεων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα που ανέδειξε η έρευνα είναι μια γιαγιά που φροντίζει να βρίσκεται όλη η οικογένεια μαζί μια φορά την εβδομάδα, ένα μέλος που θυμάται γενέθλια ή ένας νέος που μαθαίνει τα βασικά του εμπορίου συμμετέχοντας στις πωλήσεις.
Εκ πρώτης όψεως, αυτές οι στιγμές μπορεί να φαίνονται ασήμαντες. Ωστόσο, μεταφέρουν το ουσιαστικό μήνυμα ότι η διακυβέρνηση της οικογενειακής επιχείρησης είναι πρωτίστως θέμα σχέσεων πριν γίνει διαδικασία.
Στο πλαίσιο της έρευνας χαρτογραφήθηκαν αυτές οι άτυπες μορφές επιρροής: σε ποιον στρέφονταν οι άνθρωποι σε μια κρίση, ποιος ήταν ο θεματοφύλακας της μνήμης, ποιος καθιστούσε δυνατές τις δύσκολες συζητήσεις. Αυτοί οι ρόλοι σπάνια έχουν επίσημους τίτλους, αλλά έχουν ισχύ. Η αναγνώριση και η ανάδειξή τους επιτρέπει στις οικογένειες να δουν ότι ήδη εφαρμόζουν μια μορφή (φαινομενικά άτυπης) διακυβέρνησης. Είναι συνεπώς σημαντικό να γίνουν συνειδητά ορατοί όλοι αυτοί οι μηχανισμοί. Η ενσωμάτωσή τους στα επίσημα πλαίσια διακυβέρνησης είναι ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση της συνοχής και της συνέχειας της επιχείρησης.
Η συναισθηματική νοημοσύνη ως πυλώνας διακυβέρνησης
Είναι αξιοσημείωτο ότι σε πολλές οικογένειες οι γυναίκες αποτελούν την αόρατη, αλλά αναντικατάστατη, δύναμη που κρατά την οικογένεια μαζί. Δεν βρίσκονται απαραίτητα στην αίθουσα συνεδριάσεων, αλλά συχνά στο περιθώριο επηρεάζοντας την οικογενειακή επιχείρηση μέσω της φροντίδας, της διαγενεακής σύνδεσης και της μετατροπής της έντασης σε συνεργασία.
Μια κόρη τρίτης γενιάς, αποτύπωσε στην έρευνα αυτή την πραγματικότητα:
«Η γιαγιά μου κρατούσε τις ισορροπίες όταν κανείς άλλος δεν μπορούσε. Η μητέρα μου κράτησε την οικογένεια ενωμένη σε κάθε κρίση. Κανείς όμως δεν το αποκάλεσε ποτέ αυτό διακυβέρνηση. Και τώρα είμαι εγώ αυτή που φέρνω την επίσημη οικογενειακή διακυβέρνηση στη συζήτηση, ως Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου».
Η συναισθηματική νοημοσύνη, η ικανότητα διαχείρισης συγκρούσεων και η μεσολάβηση είναι ουσιαστικές δεξιότητες που συμβάλλουν στη δημιουργία ενός περιβάλλοντος όπου η διακυβέρνηση μπορεί να ανθίσει. Καθώς η κοινωνία μεταβάλλεται και οι επιχειρήσεις μεγαλώνουν, η αόρατη αυτή παρέμβαση των γυναικών στη διακυβέρνηση γίνεται ορατή με τη συμμετοχή των γυναικών στην ιδιοκτησία, τη λήψη αποφάσεων και τη διοίκηση.
Ερωτήσεις για τον προσδιορισμό του κατάλληλου πλαισίου διακυβέρνησης
Μέσα από αυτήν την έρευνα, αλλά και από την εμπειρία πολλών ετών, προκύπτουν μια σειρά από ερωτήσεις που μπορούν να βοηθήσουν μια οικογένεια να διαμορφώσει ένα αποτελεσματικό και ταιριαστό πλαίσιο διακυβέρνησης. Οι ερωτήσεις αυτές δεν αφορούν τόσο τις διαδικασίες και τους κανόνες. Αναδεικνύουν τις πραγματικές ανάγκες της οικογενειακής επιχείρησης στο στάδιο εξέλιξης που βρίσκεται , τους αόρατους μηχανισμούς που κρατούν την επιχείρηση και την οικογένεια προσηλωμένη στον κοινό στόχο και τη δυναμική που μπορεί να απελευθερωθεί υπό τις κατάλληλες συνθήκες.
Η διακυβέρνηση λειτουργεί καλά, όχι επειδή ακολουθεί «βέλτιστες πρακτικές», αλλά επειδή ταιριάζει στην οικογένεια. Σε αυτό το πλαίσιο, κάθε οικογένεια μπορεί να χρησιμοποιήσει τις παρακάτω ερωτήσεις για να αναδείξει όσα ήδη λειτουργούν και να σχεδιάσει όσα πρόκειται να ακολουθήσουν.
Σημεία προσοχής
Η προσέγγιση της διακυβέρνησης που πηγάζει από την κουλτούρα της οικογένειας είναι αναμφίβολα ισχυρή. Ωστόσο, μια ολοκληρωμένη θεώρηση οφείλει να αναγνωρίσει ορισμένα κρίσιμα πεδία που απαιτούν προσοχή καθώς η επιχείρηση εξελίσσεται:
Η αληθινή τέχνη της διακυβέρνησης σε μια οικογενειακή επιχείρηση έγκειται στην ισορροπία: να τιμά τους άτυπους δεσμούς που έχτισαν τα θεμέλια, ενώ ταυτόχρονα χτίζει με προσοχή τις επίσημες δομές που απαιτούνται για το μέλλον. Αυτή η αρμονία μεταξύ της κουλτούρας και της δομής είναι που δημιουργεί όχι μόνο μια βιώσιμη εταιρεία, αλλά και μια ανθεκτική οικογενειακή κληρονομιά.
________
Το παρόν άρθρο βασίζεται στη δημοσίευση "Are the 'Best Practices' All Wrong for Your Family Business?" των Luciana Lucena de Lima και María José Parada που δημοσιεύθηκε στο familybusiness.org στις 26/08/2025. Δημοσιεύθηκε στο πλαίσιο του FamBiz Toolkit, της πρωτοβουλίας του Alba Graduate Business School σε συνεργασία με την NN Hellas για την ενδυνάμωση της νέας γενιάς των οικογενειακών επιχειρήσεων στην Ελλάδα.