Στην καρδιά της οικογενειακής επιχείρησης βρίσκεται μια κληρονομιά γνώσης και αξιών που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά. Αυτή η κληρονομιά που κάποτε αποτελούσε πυλώνα επιτυχίας δημιουργεί συχνά ένα παράδοξο. Η παράδοση, ενώ παλαιότερα ήταν πηγή δύναμης, κινδυνεύει τώρα να μετατραπεί σε ένα αόρατο τείχος απέναντι στην καινοτομία. Μια πρόσφατη έρευνα σε ιταλικές μικρομεσαίες οικογενειακές επιχειρήσεις ανέδειξε αυτό το αναπάντεχο εμπόδιο με τη μορφή της εταιρικής κουλτούρας που είναι ριζωμένη στην κεντρική θέση του ιδρυτή και στις σύνθετες οικογενειακές δυναμικές.
Η ελληνική διάσταση: παράλληλες προκλήσεις
Αν και το πλαίσιο είναι ιταλικό, τα ευρήματα είναι χρήσιμα για κάθε οικογενειακή επιχείρηση παγκοσμίως που δεσμεύεται από την παράδοση. Τα ευρήματα της ιταλικής έρευνας είναι ιδιαίτερα οικεία στην ελληνική πραγματικότητα. Η δομή της ελληνικής οικονομίας, με την κυριαρχία των οικογενειακών μικρομεσαίων επιχειρήσεων, παρουσιάζει σημαντικές ομοιότητες με την ιταλική. Η κεντρική φιγούρα του ιδρυτή, του οποίου η ταυτότητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την επιχείρηση, αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό. Στην Ελλάδα, η έννοια του «φιλότιμου» και της τιμής της οικογένειας συχνά επενδύεται στην επιχείρηση, καθιστώντας κάθε πρόταση για αλλαγή όχι απλώς μια επιχειρηματική απόφαση, αλλά μια πιθανή αμφισβήτηση της κληρονομιάς. Ως εκ τούτου, οι προκλήσεις που εντοπίστηκαν στην έρευνα, όπως η κουλτούρα δυσπιστίας και ο φόβος απώλειας του ελέγχου, αντικατοπτρίζουν σε μεγάλο βαθμό τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν και οι ελληνικές οικογενειακές επιχειρήσεις στην προσπάθειά τους να καινοτομήσουν.
Τα ευρήματα της έρευνας
Η έρευνα των Ricardo Romano και Alessandra Bussi Moratti βασίστηκε σε ερωτηματολόγια, μελέτες περιπτώσεων και συνεντεύξεις με ειδικούς. Το κύριο ερώτημα της έρευνας ήταν πώς μπορούν οι οικογενειακές μικρομεσαίες επιχειρήσεις να καινοτομήσουν με περιορισμένους πόρους. Μέσα από τις περισσότερες από 1.500 απαντήσεις, προέκυψε το μη αναμενόμενο συμπέρασμα ότι το μεγαλύτερο εμπόδιο στην καινοτομία δεν είναι η χρηματοδότηση. Είναι οι κοινές αξίες μέσα στην οικογένεια και την επιχείρηση, με άλλα λόγια η οργανωσιακή κουλτούρα. Τα δύο βασικά θέματα που ανέκυψαν ήταν (1) η ανάγκη για επένδυση σε εσωτερικές δεξιότητες και εκπαίδευση, και (2) η δύναμη της συνεργασίας μεταξύ των επιχειρήσεων αυτών.
Ωστόσο, οι απαντήσεις έδειξαν βαθύτερα προβλήματα:
Αυτά τα στοιχεία υποδηλώνουν ότι το ζήτημα δεν είναι η έλλειψη προθυμίας ή πόρων, αλλά ένα περιορισμένο στρατηγικό όραμα και μια κουλτούρα απομόνωσης και σκεπτικισμού. Τα θεμελιώδη ζητήματα είναι η εμπιστοσύνη, η ανοιχτή νοοτροπία και, πάνω απ' όλα, η ποιότητα των σχέσεων.
Η σκιά του ιδρυτή: Όταν η ταυτότητα μπλοκάρει την καινοτομία
Στις ιταλικές οικογενειακές επιχειρήσεις, που αποτελούν πάνω από το 85% του επιχειρηματικού οικοσυστήματος, ο ιδρυτής συχνά ενσαρκώνει την ίδια την επιχείρηση. Σε πολλές περιπτώσεις, η επιχείρηση θεωρείται ακόμα προσωπική του δημιουργία και η αλλαγή μπορεί να εκληφθεί ως αμφισβήτηση της ταυτότητάς του. Σε μια πρόσφατη περίπτωση στη Βόρεια Ιταλία, ένα μέλος της δεύτερης γενιάς προσπαθούσε να ψηφιοποιήσει τη διαχείριση διαδικασιών. Ο πατέρας, ένας χαρισματικός ιδρυτής, θεωρούσε τη φράση «πάντα έτσι το κάναμε» εγγύηση επιτυχίας. Η καινοτομία φάνταζε περισσότερο ως απειλή παρά ως ευκαιρία. Η αντίσταση δεν πήγαζε από έλλειψη οράματος, αλλά από τον φόβο της απώλειας ελέγχου και της αναγνώρισης.
Πλοηγώντας τις μεταβάσεις των γενεών
Η σχέση μεταξύ ιδρυτή και διαδόχου (ή διαδόχων) είναι συχνά ευαίσθητη, σημαδεμένη από προσδοκίες που δεν έχουν εκφραστεί, έλλειψη στρατηγικού διαλόγου και εύθραυστη εμπιστοσύνη. Σε μια περίπτωση, μια κόρη με διεθνή εκπαίδευση προσπάθησε να επεκτείνει την επιχείρηση μέσω του ηλεκτρονικού εμπορίου. Αν και ο πατέρας της αναγνώριζε την ικανότητά της, της αρνήθηκε κάθε στρατηγική εξουσία. Το αποτέλεσμα ήταν απογοήτευση και αδράνεια. Το μέλλον των οικογενειακών επιχειρήσεων εξαρτάται λιγότερο από την υιοθέτηση τεχνολογίας και περισσότερο από τον επαναπροσδιορισμό των σχέσεων εντός της οικογένειας.
Η διαδικασία αυτή χρειάζεται μια μετάβαση από υφιστάμενες συνθήκες σε νέες. Αυτές υπαγορεύονται από την πραγματικότητα της διαγενεακής συνύπαρξης και του κοινού οράματος για την μακροζωία της οικογενειακής επιχείρησης. Η έρευνα ανέδειξε ως ιδιαίτερα σημαντικές τις παρακάτω μεταβάσεις στο πλαίσιο των οικογενειακών σχέσεων:
Πέντε πρακτικά βήματα
Πέρα από τις διαπιστώσεις, η έρευνα εντόπισε και τους μηχανισμούς που έχουν βοηθήσει τις επιχειρήσεις αυτές να απελευθερώσουν τη δυναμική τους καινοτομώντας. Συνοψίζοντας, οι οικογενειακές επιχειρήσεις μπορούν να κάνουν άμεσα πέντε συγκεκριμένα βήματα προς αυτήν την κατεύθυνση:
Ο αόρατος τοίχος της παράδοσης ενισχύεται από τον φόβο για την αλλαγή και τη σιωπή. Τα εργαλεία για να τον διαπεράσει κανείς δεν βρίσκονται στην τεχνολογία ή τη χρηματοδότηση, αλλά στον δομημένο διάλογο και την ενίσχυση της διαγενεακής εμπιστοσύνης. Επενδύοντας στις σχέσεις τους, οι οικογενειακές επιχειρήσεις έχουν τη δύναμη να μετατρέψουν αυτόν τον τοίχο σε εφαλτήριο για ένα βιώσιμο και καινοτόμο μέλλον.
________
Το παρόν άρθρο βασίζεται στη δημοσίευση "Family Culture Can Block (or Unlock) Innovation" των Ricardo Romano και Alessandra Bussi Moratti που δημοσιεύθηκε στο familybusiness.org στις 05/08/2025. Δημοσιεύθηκε στο πλαίσιο του FamBiz Toolkit, της πρωτοβουλίας του Alba Graduate Business School σε συνεργασία με την NN Hellas για την ενδυνάμωση της νέας γενιάς των οικογενειακών επιχειρήσεων στην Ελλάδα.