Οικογένεια & Επιχείρηση: Σύμμαχοι ή Αντίπαλοι
Αλέξης Κομσέλης
Η διαχείριση μιας οικογενειακής επιχείρησης συχνά μοιάζει με μια προσπάθεια εξισορρόπησης δύο πανίσχυρων, αλλά μερικές φορές ανταγωνιστικών, κόσμων: της οικογένειας και της επιχείρησης. Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτοί οι δύο κόσμοι λειτουργούν αρμονικά, ενισχύοντας ο ένας τον άλλον. Σε άλλες, όμως, έλκουν προς αντίθετες κατευθύνσεις, σπαταλώντας πόρους και δημιουργώντας συγκρούσεις. Τι εξηγεί αυτές τις διαφορές;
Μια πρόσφατη μελέτη των Kimberly Eddleston και Jennifer Jennings που δημοσιεύθηκε στο Journal of Family Business Strategy προτείνει έναν νέο τρόπο σκέψης, αντλώντας έμπνευση από τη βιολογία. Χρησιμοποιεί την έννοια της συμβίωσης για να περιγράψει την αλληλεπίδραση μεταξύ οικογένειας και επιχείρησης. Όπως ακριβώς οι οργανισμοί στη φύση μπορούν να βοηθούν, να βλάπτουν ή απλώς να συνυπάρχουν, έτσι και οι οικογένειες με τις επιχειρήσεις τους μπορούν να αναπτύξουν τρεις τύπους σχέσεων.
.
Οι τρεις τύποι συμβιωτικών σχέσεων
- Αμοιβαία σχέση (mutualism): όταν και οι δύο πλευρές κερδίζουν
Εδώ, η οικογένεια και η επιχείρηση αλληλοϋποστηρίζονται, ενισχύοντας τη μακροπρόθεσμη ευημερία και των δύο. Η οικογένεια συνεισφέρει χρόνο, κεφάλαιο και συναισθηματική επένδυση, και σε αντάλλαγμα, η επιχείρηση παρέχει οικονομικές απολαβές, σκοπό και περηφάνια. Αυτή είναι η ιδανική κατάσταση, όπου η ευημερία της μιας πλευράς τροφοδοτεί την ευημερία της άλλης.
- Συντροφική σχέση (commensalism): όταν κερδίζει η μια πλευρά , χωρίς να βλάπτεται η άλλη
Σε αυτές τις σχέσεις, η μία πλευρά ωφελείται, ενώ η άλλη παραμένει σχετικά ανεπηρέαστη. Ένα τυπικό παράδειγμα είναι μια οικογένεια που κατέχει μετοχές σε μια εταιρεία, λαμβάνει μερίσματα και κύρος, αλλά έχει παραχωρήσει πλήρως τη διαχείριση σε επαγγελματίες και δεν έχει καμία ενεργό ανάμειξη. Η επιχείρηση ούτε βοηθιέται, ούτε βλάπτεται από την παρουσία της οικογένειας.
- Παρασιτική σχέση (parasitism): όταν κερδίζει η μια πλευρά εις βάρος της άλλης
Αυτή είναι η πιο επικίνδυνη σχέση. Το κέρδος της μιας πλευράς προκαλεί άμεση ζημιά στην άλλη. Αυτό μπορεί να συμβεί με δύο τρόπους:
-
- Η οικογένεια παρασιτεί εις βάρος της επιχείρησης: Μέλη της οικογένειας αντλούν υπερβολικούς πόρους (π.χ. υψηλούς μισθούς χωρίς ανάλογη προσφορά), προσλαμβάνονται σε θέσεις-κλειδιά χωρίς να έχουν τα προσόντα ή χρησιμοποιούν την εταιρεία για προσωπικό όφελος, βλάπτοντας την απόδοσή της. Αυτός ο τρόπος είναι ο πλέον προβεβλημένος και ευδιάκριτος.
- Η επιχείρηση παρασιτεί εις βάρος της οικογένειας: Οι ατελείωτες απαιτήσεις της επιχείρησης σε χρόνο και ενέργεια εξαντλούν την οικογένεια. Ο ιδρυτής ή οι διάδοχοι χάνουν οικογενειακές στιγμές και παραμελούν τις προσωπικές τους σχέσεις, προκαλώντας φθορά στην οικογενειακή συνοχή. Σε αντίθεση με τον προηγούμενο, αυτός ο τρόπος συχνά καμουφλάρεται ως θυσία ή αφοσίωση με συνέπεια τα αποτελέσματα αυτής της παρασιτικής σχέσεις να γίνονται εμφανή σε προχωρημένο στάδιο φθοράς.
Η ελληνική διάσταση: από την περηφάνια στην παγίδα
Στην Ελλάδα, η ταύτιση της οικογένειας με την επιχείρηση είναι συχνά απόλυτη. Το όνομα της οικογένειας στην ταμπέλα της επιχείρησης είναι πηγή τεράστιας περηφάνιας και εγγύηση ποιότητας για τους πελάτες. Είναι δηλαδή ένα κλασικό παράδειγμα ισχυρής, ολοκληρωμένης ταυτότητας (identity integration). Αυτή η στενή σχέση μπορεί να οδηγήσει σε μια ιδανική, αμοιβαία σχέση, όπου η σκληρή δουλειά και η αφοσίωση της οικογένειας χτίζουν μια υγιή επιχείρηση που, με τη σειρά της, στηρίζει την οικογένεια για γενιές.
Ωστόσο, αυτή ακριβώς η εγγύτητα κρύβει και την παγίδα του παρασιτισμού. Η άτυπη και συχνά συναισθηματική διαχείριση των πόρων μπορεί να οδηγήσει σε αδικίες. Η τάση να προσλαμβάνονται συγγενείς, ανεξαρτήτως προσόντων, για να «βοηθηθεί η οικογένεια», μπορεί να αποδυναμώσει την επιχείρηση. Αντίστροφα, η νοοτροπία «όλα για την επιχείρηση» μπορεί να εξαντλήσει συναισθηματικά και σωματικά τα μέλη της οικογένειας, μετατρέποντας το καμάρι σε βάρος. Η πρόκληση για την ελληνική οικογενειακή επιχείρηση είναι να διατηρήσει την περηφάνια και τη ζεστασιά της ταυτότητάς της, θέτοντας ταυτόχρονα τις απαραίτητες δομές για να αποφύγει την παρασιτική παγίδα.
Τέσσερις παράγοντες που καθορίζουν τη σχέση οικογένειας - επιχείρησης
Η έρευνα εντοπίζει τέσσερις κρίσιμους παράγοντες που καθορίζουν τον τύπο της συμβιωτικής σχέσης:
- Η πυκνότητα της οικογενειακής εμπλοκής
Η συμμετοχή πολλών μελών, ειδικά απομακρυσμένων συγγενών (π.χ. ξαδέλφια), αυξάνει την πολυπλοκότητα και τις πιθανότητες σύγκρουσης. - Η σαφήνεια των ρόλων
Η ασάφεια σχετικά με το αν ένα μέλος δρα ως ιδιοκτήτης, υπάλληλος ή απλά ως μέλος της οικογένειας, οδηγεί σε παρεξηγήσεις και μειωμένη απόδοση. - Η ταύτιση οικογένειας-επιχείρησης
Μια ισχυρή και ευθυγραμμισμένη ταυτότητα, όπου οι αξίες της οικογένειας και η αποστολή της επιχείρησης αλληλοενισχύονται, οδηγεί σε αμοιβαία οφέλη. - Το πλαίσιο αξιοποίησης πόρων
Ο τρόπος με τον οποίο μοιράζονται οι πόροι (οικονομικοί, συναισθηματικοί, λειτουργικοί) έχει τεράστια σημασία. Η διανομή πρέπει να γίνεται με δίκαιο και στρατηγικό τρόπο και όχι με βάση τον νεποτισμό ή την ευνοιοκρατία.
Ενισχύοντας τη σχέση: η διαχείριση των ορίων
Πέρα από τον εντοπισμό του τύπου της συμβίωσης (αμοιβαία, συντροφική ή παρασιτική), η έρευνα έδειξε ότι η σχέση μεταξύ οικογένειας και επιχείρησης ποικίλλει και σε ισχύ, κυμαινόμενη από αδύναμη έως ισχυρή. Αυτή η ισχύς εξαρτάται από τον βαθμό αλληλεπικάλυψης και αλληλεπίδρασης μεταξύ της οικογένειας και της επιχείρησης σε καθημερινή βάση.
Τρία χαρακτηριστικά διαμορφώνουν αυτή την αλληλεπίδραση:
- Διαπερατότητα (Permeability): Πόσο εύκολα «ρέουν» οι άνθρωποι, οι αξίες και οι πόροι μεταξύ της οικογένειας και της επιχείρησης.
- Πλαστικότητα (Malleability): Πόσο ευέλικτα είναι τα όρια μεταξύ των δύο αυτών κόσμων.
- Τυπικότητα (Formality): Ο βαθμός στον οποίο κανόνες και διαδικασίες διέπουν αυτή την αλληλεπίδραση.
Για παράδειγμα, ένα σύστημα με υψηλή διαπερατότητα και πλαστικότητα, αλλά χαμηλή τυπικότητα (λίγοι κανόνες), μπορεί να είναι εξαιρετικά υποστηρικτικό και προσαρμοστικό στα αρχικά στάδια ανάπτυξης μιας επιχείρησης. Ωστόσο, καθώς η επιχείρηση μεγαλώνει, το ίδιο σύστημα γίνεται ευάλωτο σε συγκρούσεις ή σύγχυση. Αντίθετα, ένα σύστημα με άκαμπτη τυπικότητα αλλά χαμηλή διαπερατότητα (αυστηρά όρια) μπορεί να περιορίσει την καινοτομία και τη συναισθηματική επένδυση που η οικογένεια μπορεί να προσφέρει.
Το βασικό συμπέρασμα είναι πρακτικό: Οι επιχειρηματικές οικογένειες πρέπει να αξιολογούν τακτικά πώς είναι δομημένα τα όρια μεταξύ της οικογένειας και της επιχείρησής τους και να τα τροποποιούν καθώς οι συνθήκες εξελίσσονται.
Αναζητώντας το μοντέλο της συμβίωσης οικογένειας και επιχείρησης, αλλά και κατανοώντας τα μεταξύ τους λειτουργικά όρια, μπορείτε να ρίξετε άπλετο φως σε μια ακόμα πτυχή των συνθηκών που οδηγούν στη διαγενεακή ακμή ή φθορά οικογενειακών επιχειρήσεων. Αφιερώστε λίγο χρόνο για να κάνετε μια ειλικρινή διαπίστωση για τη δική σας περίπτωση: Η σχέση μεταξύ των δύο πυλώνων της οικογενειακής σας επιχείρησης είναι αμοιβαία, συντροφική ή παρασιτική; Η αναγνώριση του τύπου και της ισχύος της σχέσης οικογένειας και επιχείρησης είναι το πρώτο βήμα. Από εκεί και πέρα, μπορείτε να εντοπίσετε τα σημεία που χρειάζονται βελτίωση και να εργαστείτε συνειδητά για να χτίσετε μια πιο βιώσιμη ισορροπία, εξασφαλίζοντας την ευημερία τόσο της οικογένειάς σας όσο και της επιχείρησής σας.
________
Το παρόν άρθρο βασίζεται στη δημοσίευση "Are Your Family and Business Thriving Together - Or Undermining Each Other?" των Kimberly Eddleston και Jennifer Jennings που δημοσιεύθηκε στο familybusiness.org στις 17/07/2025. Δημοσιεύθηκε στο πλαίσιο του FamBiz Toolkit, της πρωτοβουλίας του Alba Graduate Business School σε συνεργασία με την NN Hellas για την ενδυνάμωση της νέας γενιάς των οικογενειακών επιχειρήσεων στην Ελλάδα.
